
#64: Ton yeke, ton yelele!
Sembe sa labi sembe sa buuse! (some will love, some will hate!) – With visual essay 'Ton yeke, ton yelele!', Totomboti looks back and forward within their ongoing research 'Kanda Hanka/Liederen Verankeren'.
Liederen verankeren de grondenrechten. Eeuwenlang wordt er gezongen over historische gebeurtenissen en gebeurtenissen in de godenwerelden in en rond Pikin Slee. Apunku wijst Totomboti de weg in hun onderzoek door het bos en voegt een spiritueel component toe aan het economische en historische argument van grondstoffen-gebruik en zelfvoorziening, dat doorslaggevend was in het Saamaka vonnis. Met dit vonnis zijn de Saramakaanse grondenrechten bevestigd door het Inter-Amerikaans gerechtshof in 2007. Een grote zegen voor Vereniging Saamaka Gemeenschappen (VSG) en hun vrienden en advocaten. Maar de win van toen is in de hedendaagse praktijk verre van gerealiseerd of tot uitvoering gekomen. Totomboti wil met Kanda Hanka energie en kracht samenbrengen om deze strijd voor behoud van het regenwoud te steunen en te verdiepen.
In het onderzoek van Kanda Hanka hebben wij meer dan 100 liederen kunnen verzamelen die gelinkt zijn aan specifieke plekken of goden van plekken in het Saramakaanse bos. In het Saramakaans, maar ook in godentalen zoals Apunku, wordt de geschiedenis en de godenwereld bezongen om kennis daarover over te dragen naar volgende generaties. Het Saamaka Museum en Totomboti zijn de uitgelezen plekken, met vertrouwen vanuit de gemeenschap, om stap voor stap en met veel onderling overleg, kennis hiervan te ontsluiten. Daarbij zijn wij blij met een aantal partners, zoals Oerol en Buro Stedelijk, die ons in staat stellen om zelf het onderzoek te doen. Niet als onderwerp van iemand anders onderzoek. Er zijn veel verschillende lagen – hoe meer je ermee bekend bent, en/of ingebed bent… hoe meer je er van zult begrijpen. Hoe meer je je er in verdiept, hoe meer je wordt beloond.
Recentelijk, in de periode van juni-september 2024 is de ontbossing binnen het Saramakaanse grondgebied met 57% toegenomen. Veranderingen in de intensiviteit en momenten van droge en regenseizoenen zorgen voor ontregeling in het planten en kunnen oogsten van de zelfvoorziening in voedsel en bouwmateriaal. Gelukkig is er een goede rijstoogst geweest, maar veel cassave wordt aangegeten door de bosvarkens die door de ontbossing minder ruimte hebben in het bos en dichterbij de dorpen komen. Hoe kunnen wij de Surinaamse overheid en internationale organisaties helpen inzien (en invoelbaar maken!) dat het urgent is om de grondenrechten te handhaven, juridisch uitvoerbaar te maken en onze spirituele plaatsen te respecteren?
We openen de poort om een inkijkje te geven in de kunstenaarspraktijk van Totomboti en hun steunpilaren en mede-poortwachters. We beginnen vanuit de rivier, en gaan dan het bos in.
Wij willen niet direct de ceremoniën of rituelen zelf laten zien, maar als je goed kijkt kun je wel aan het landschap zien dat er bijeenkomsten hebben plaatsgevonden. Zo willen wij aanmoedigen om een plek in de natuur te lezen of te beluisteren. Wat is hier gebeurd? Wat laat dat voor energie achter? Voor wie is zo een plek en haar bezieling van levensbelang?
Kanda (selectie)
# Kongo yei wan bai – Come, listen to a call
#A wooko de de – At (money) work, they are
#Ambe ta naki azankembu na mi konde de? – Who is knocking the big drums in my village there?
#Nuvelele – New things!
# Boo go a Gaan Paaba – Let’s go to Gaan Paaba creek
#Dee Gadu u Gaan Bakaa Pasi – Spirits of Gaan Bakaa Pasi creek
Totomboti, steunpilaren en poortwachters in Ton Yeke, Ton Yelele
Edje Doekoe: kunstenaar, onderzoek, spirituele leider en mede-oprichter Totomboti
Toya Saakie: kunstenaar en mede-oprichter Totomboti
Marjet Zwaans: kunstenaar, onderzoek, conceptueel, tekst, artistiek coördinator
Vinije Haabo: onderzoek, conceptueel, vertalingen Saramakaans, advies
Joney Doekoe: onderzoeksgroep (vrouwenlijn) leider, textielwerk
Aniisi, Dette Doekoe: textielwerk
Wilgo Doekoe, Zoya Eduards, Djaba Bakatia, Bensáawa Amiemba: zang
Gugulu koosu /gúgúlú·kóósu/ znw
textiel met afbeelding van satelietfoto’s van Google Maps;
titel van textielwerk Tototmboti op Oerol 2024 met een Google Maps satelliet foto van de omgeving van Pikin Slee aan een zijde en aseisente aan de andere zijde van het doek, aan elkaar gehaakt
hanka bangi /hãŋká·ɓãŋgi/ znw
bank in de vorm van een anker;
titel van 1-zits en 2-zits sculpturen van Totomboti op Oerol 2024
Kuutu Bunu /kuútú·ɓúnu/ znw (overleg is goed)
vroegere nederzetting bij Piki Seei waar verschillende Saamaka groepen bijeenkwam om te overleggen dat ze voortaan in aparte dorpen gingen wonen op apintihoorafstand van elkaar;
titel van kunstwerk Totomboti op Oerol 2024 van een in hout gesneden drone foto van deze locatie
Piki Bakaa Pasi /pikí·ɓákáá·pási/ znw (kleine witteman’s weg)
zijkreek van Gaan Paaba aan de Boven-Surinamerivier; historische plaats bij Piki Seei, waarlangs de route van het koloniale leger leidde;
titel van kustwerk Totomboti op Oerol 2024 met een fotoafdruk van deze locatie op twee lagen textiel, aan elkaar gehaakt
Seei Dan /seéi·dãŋ/ znw
waterval bij Piki Seei;
titel van kunstwerk Totomboti op Oerol 2024 van een in hout gesneden foto van deze locatie
Kunstenaars / aftiteling video
Totomboti-oprichters: Edje Doekoe, Toya Saakie
Concept Ton yeke ton yelele: Edje Doekoe, Vinije Haabo, Marjet Zwaans
Onderzoeksgroep: olv Joney en Edje Doekoe
Houtsnijwerk: Edje Doekoe en Toya Saakie
Textielwerk: Joney, Aniisi, Dette Doekoe
Tekst, drone camera, artistieke coördinatie: Marjet Zwaans
Zang: Zoya Eduards, Djaba Bakatia, Bensáawa Amiemba, Wilgo Doekoe, Edje Doekoe
Advies, onderzoek, Saramakaanse vertalingen, coördinatie: Vinije Haabo
Met dank aan
Saamaka Museum, Oerol, Mondriaanfonds, Buro Stedelijk
Study references (with more background information and video link):
- 2009: Wazen Eduards & Hugo Jabini – Goldman Environmental Prize Wazen Eduards & Hugo Jabini, video link
- 2011: Price, Rainforest Warriors: Human Rights on Trial
- 2014: The enabling power of participatory 3D mapping among the Saramaccan Peoples of Suriname
- 2022: Saamaka Maroon Communities Face Continued Land Threats in Suriname | NACLA
- 2024: Suriname: Greenest country in the world? Ramirez-Gomez, Sara Olga & Jeremy Bourgoin
- 2025: Geheime Saamaka-kaart onthult eeuwenoude kennis en bedreigingen | Surname Herald
Online krantenartikelen in 2024:
- Reuters – Suriname’s Saamaka community demands government prevent industry encroachment on pristine territory
- United News – Saamaka protesteert krachtig tegen bosvernietiging in woongebied
- DBS – Dagelijkse schending van mensenrechten in Suriname
- KEYnews – Staat Suriname nationaal aangeklaagd voor niet uitvoeren Saamaka Vonnis